Mindfulness

 Mindfulness jako technika terapeutyczna.

 Ewa Holt 2010

Mindfulness czyli praktyka uważności zaczerpnięta z tradycji buddyjskiej jest obecnie coraz częściej stosowana jako jedna z techniki psychoterapii poznawczo behawioralnej. W 1979 r. Dr Jon Kabat Zinn stworzył program redukcji stresu,  opierający się na medytacji (MBSR), który z czasem ewoluował w MBCT (Mindfulness-based Cognitive Therapy) czyli formę terapii łącząca terapię poznawczą i mindfulness (medytację). Celem MBCT jest korygowanie poznawczych zniekształceń, w których rozpoznaniu pomaga praktyka medytacyjna (Segal i in, 2002). Obecnie mindfulness jest techniką coraz częściej wykorzystywaną jako wsparcie dla terapii poznawczo behawioralnej szczególnie w przypadku leczenia depresji i zaburzeń lękowych (Segal i in, 2002).

W pracy tej pragnę opisać metodę mindfulness, przedstawić jej korzenie, wyniki dotychczasowych badań dotyczących minfulness oraz podjąć dyskusję nad sposobem wykorzystywania jej w psychoterapii.

Mindfulness jest formą ćwiczenia uważności mającą, według buddystów służyć zdyscyplinowaniu umysłu, poszerzeniu świadomości, zwiększeniu empatycznego odczuwania, oddzieleniu od przywiązania i w rezultacie prowadzić do nirwany (oświecenia, wyzwolenia) (Segal, 2003).

Esencją praktyki medytacyjnej jest pozostawanie w stanie spokojnej uważności i samoświadomości. Praktykujący ma obserwować myśli, uczucia i wrażenia zewnętrzne bez ich oceniania oraz w taki sposób, aby nie miały one wpływu na pozostający w spokoju jego umysł. Medytacja jest procesem otwartego monitorowania wrażeń, pozostawania świadomym i receptywnym dla doświadczeń chwili obecnej, bez wybiegania myślami w przyszłość lub przeszłość (Creswell i in., 2007). Według buddystów ważne jest, aby taki stan umysłu utrzymywać prze cały czas, zarówno w ciągu dnia jak i podczas wykonywania codziennych czynności (Walsh, Shapiro, 2006).

Poczucie uczuciowego oddzielenia od subiektywnego doświadczenia oraz postrzeganie świata i siebie z meta perspektywy wydaje się mieć szczególne znaczenie dla terapii. Obserwacje kliniczne potwierdzają, że praktyka mindfulness pomaga w uzyskaniu szerszej perspektywy i zobaczeniu swoich problemów w innym kontekście, co w rezultacie prowadzi do zredukowania emocji. Klienci odnoszą się do doświadczeń jako zdarzeń umysłowych w szerszym polu świadomości co upływa na restrukturalizację poznawczą i w rezultacie poprawę zdrowia (Teasdale, 2004).

Wielu naukowców obecnie żywo interesuje się wpływem, jaki praktyka medytacji może wywierać na funkcjonowanie człowieka, szczególnie w aspekcie większej samoświadomości oraz regulacji emocji. Zrozumienie regulacji emocji jest szczególnie ważne ze względu na problem depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń osobowości, uzależnień oraz przemocy (American Psychiatric Association, 1994).

Jak wykazały badania MBCT jest efektywną formą zapobiegania nawrotom depresji u pacjentów z więcej niż trzema epizodami (Teasdale, 2004).

Osoby medytujące, według badań nad samą praktyką medytacji, lepiej oceniają swoje pobudzenie emocjonalne, wykazują mniejsze pobudzenie (mierzone SCR) i trafniej oceniają walencję w zamaskowanych zdjęciach (Nielsen, Kaszniak, 2006). Umiejętność rozpoznawania emocji stanowi z kolei istotny czynnik w procesie psychoterapii.

Innym istotnym pod kątem psychoterapii, aspektem medytacji jest także, zgodne z jednym z celów medytacji, zwiększenie empatycznego odczuwania, jak wykazała w swoich badaniach Shapiro (1998). Większa empatia pomaga w rozumieniu zachowania drugiego człowieka i w związku z tym może wpływać na zmianę postawy klienta, jego reakcje emocjonalne a także poprawiać kontakty interpersonalne.

Jak wykazały badania nad aspektem poznawczym, praktyka medytacji zwiększa percepcyjną wrażliwość i szybkość przetwarzania (Murphy i Donovan, 1997; Walsh, 2005) co może wpływać na reakcje emocjonalne.

Creswell (2007) uważa, że pozostawanie w stanie zwiększonej świadomości (mindfulness), traktowanej jako dyspozycja i jako kognitywna kategoryzacja emocjonalnych bodźców, moduluje emocjonalne przetwarzanie. W swoim badaniu pokazał związek pomiędzy medytacją a lepszą przedczołową regulacją afektu za sprawą nazywania afektywnych bodźców.

W badaniu z użyciem FMRI Creswell i in (2007) potwierdzili, że medytacja powoduje aktywację płatów przedczołowych i redukcję aktywności ciała migdałowatego, gdy emocjonalne bodźce są nazywane (labeling). Nazywanie myśli, emocji i uczuć jest bowiem jednym z aspektów praktyki (Rahula 2002; Goldstein, 1993; Segal 2002; Linehan 1993).

Powyższe badania zainspirowały psychoterapeutów do włączania praktyki medytacji w proces terapii poznawczej ze względu na facylitowanie restrukturyzacji poznawczej, jak również, na pozostającą w nią w ścisłym związku, regulację emocji.

Gross (1998) rozróżnia dwa rodzaje regulacji emocji. Pierwszy na poziomie modyfikacji zachowania, kiedy emocja już została aktywowana, drugi zanim jeszcze emocja zostanie aktywowana. Przykładem drugiego rodzaju regulacji jest strategia ponownej analizy kognitywnej, polegająca na interpretacji sytuacji w taki sposób, że wpływ emocji zostaje zmieniony (Gross i John, 2003). Ponowna analiza ma swoje korzenie w pracach Lazarusa, który zademonstrował, że interpretacja bodźca wpływa na odpowiedź emocjonalną (Lazarus, 1991). Według niego ocena zdarzenia jest wypadkową rzeczywistych właściwości środowiska i cech podmiotu. W porównaniu z supresją ekspresji ponowna analiza wydaje się bardziej efektywną strategią regulacji emocji. Tylko ponowna analiza (reappraisal) zmniejsza subiektywne doświadczenie intensywności emocji (Gross, 2003). Teoria ta stanowi ważny aspekt terapii poznawczej, według której reinterpretacja poznawcza może znacząco wpłynąć na powstawanie reakcji emocjonalnej (Beck, 2005).

Kalish i współpracownicy (2005) również wykazali, że kognitywna strategia oddzielenia (detachment) może osłabiać subiektywne odczucie lęku i strachu mierzone reakcją fizjologiczną, z potencjalnym źródłem tej modulacji w różnych częściach płatów czołowych.

Mniejsze pobudzenie emocjonalne u medytujących, mierzone także potencjałami wywołanymi (praca własna, 2010), może być także wyjaśnione poznawczymi koncepcjami Frijdy i Lazarusa. Według nich powstanie emocji następuje w odniesieniu do „ja” i zależy od różnicy interesów „ja” i sytuacji (Zdankiewicz-Ścigała, Maruszewski, 2004). Jednym z istotnych aspektów medytacji jest bowiem „przekraczanie” własnego, oddzielnego „ja”, które w medytacji ma stanowić przedmiot obserwacji tak jak myśli, uczucia i wrażenia zmysłowe (Rahula 2002). Stan ten można porównać do opisywanego przez Csikszentmihalyi (2005) przepływu, czyli niedualnego poczucia bycia doświadczeniem bez oddzielnego od niego podmiotu („ja”).

Mniejsze przywiązanie do „ja” lub przekraczanie obecnej tożsamości może wpływać na osłabienie reakcji emocjonalnej. Takie wytłumaczenie modyfikacji emocji bliskie jest teorii kontroli afektu Heisego która zakłada, że ludzie zachowują się w taki sposób, aby podtrzymać swoja tożsamość, emocja zaś powstaje na skutek rozziewu między tak zwaną tożsamością pierwotną a przejściową (Heise, 1979).

Można by posunąć sie do przypuszczenia, że odmienne stany świadomości, takie jak medytacja czy doświadczenia psychodeliczne, zmieniają lub poszerzają percepcję „ja” (Drury, 1995) i w związku z tym modyfikują percepcję rzeczywistości, a  także na reakcje emocjonalne.

Czynnikiem wpływającym na zmianę w przetwarzaniu poznawczym i emocjonalnym osób medytujących mogą być także wglądy, podczas których mają miejsce głębokie uświadomienia (Nārada, 1998). Nie zostało do tej pory wyjaśnione, czy podczas praktyki mindfulness stosowanej w ramach terapii poznawczej, mają one również miejsce. Być może to właśnie głębokie uświadomienia wpływają na integrację wcześniej zdobytej wiedzy i prowadzą do zmiany o charakterze terapeutycznym.

Wątpliwości dotyczące czynników zmiany jaka dokonuje się pod wpływem medytacji dotyczą także tego, że medytacja jest formą praktyki religijnej. Wiele badań wykonuje się z udziałem osób praktykujących buddyzm, nie uwzględniając jednocześnie duchowego aspektu. Z kolei badania z zastosowaniem tylko i wyłącznie nauki uważności mogą zubażać możliwości jakie niesie za sobą praktyka medytacji. Jest to niewątpliwie ważna umiejętność, lecz nie należy zapominać, że medytacja wywodzi się religii buddyjskiej i jest jednym ze sposobów służącym do głębszego zrozumienia oraz osiągnięcia oświecenia. Czy biorąc tylko technikę uważności i pomijając aspekt filozoficzny, z którym oryginalnie jest związana nie ograniczamy jej możliwości a nawet nie zmieniamy sensu?

Medytacja buddyjska ma służyć celom, jakie są wyznaczone przez filozoficzne założenia tej religii, z których głównym jest uwolnienie od cierpienia. Osoby medytujące mają przekazywaną specyficzną wiedzę na temat świata i człowieka, która może mieć wpływ na ich percepcję i poznawcze przetwarzanie.

Jednym z istotnych pojęć filozofii buddyzmu jest tak zwana siunjata (sans.) – niesubstancjanalność, czyli istnienie zjawisk jedynie we współzależny sposób. Koncepcja siunjaty jest podobna do podejścia konstruktywistycznego – „z góry na dół”, które mówi o tym, że spostrzeganie jest zależne od kontekstu (Neisser, 1967). Medytacja jest więc formą treningu postrzegania zjawisk jako nieposiadających swej własnej natury tylko przejawiających się w doniesieniu do obserwatora lub innych zjawisk w celu pozbycia się przywiązania. Stąd też wskazówki dotyczące obserwacji doświadczeń w mindfulness. Traktowanie myśli, umysłowych obrazów, uczuć czy emocji jako iluzorycznych wytworów umysłu może wpływać na intensywność ich odbioru i na to, czy są traktowane jako ważne dla jednostki, czy też nie i w efekcie na przetwarzanie emocjonalne.

Na zmianę mogą mieć także wpływ mistyczne i transcendentalne doświadczenia, jakie zdarzają się podczas medytacji (Walsh i Shapiro, 2006). Nie są one jednak przedmiotem badań dotyczących medytacji, ze względu na ich trudną do sprecyzowania naturę. Jednakże włączając mindfulness do psychoterapii nie należy zapominać, że oryginalnie stanowią jeden z aspektów medytacji.

Przy proponowaniu mindfulness jako formy wspierania psychoterapii ważne jest zatem aby mieć na uwadze filozofię życiową czy też wartości kultywowane przez osobę poddaną terapii. Istotnym elementem wydaje się więc zdolność terapeuty do pomocy w przeformowaniu treści poznawczych na takie, które będą rozwojowe dla klienta także w głębokim wymiarze egzystencjalnym i będą mogły facylitować wglądy. Włączenie do psychoterapii podejścia psychologii egzystencjalnej ukierunkowanej na nadanie życiu sensu, duchowość oraz samourzeczywistnienie mogą pozytywnie wpłynąć na efekty terapii.

Interesującym kierunkiem dalszych badań nad mindfulness wydaje się więc sprawdzenie czy uwzględnianie duchowego i filozoficznego wymiaru w psychoterapii wykorzystującej mindfulness zmieni jej efektywność. Kontynuacja badań nad medytacją szczególnie w aspekcie przekraczania „ja” oraz możliwości regulacji emocji może wnieść istotny wkład w prewencję oraz terapię zaburzeń emocjonalnych.

8. Bibliografia

American Psychiatric Association (2004). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition. Washington, D.C.: American Psychiatric Association.

Beck, J.S. (2005). Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Creswell, J. D., Way, B. M., Eisenberger, N. I., Lieberman, M. D. (2007). Neural correlates of dispositional mindfulness during affect labeling. Psychosomatic Medicine, 69, 560-565.

Csikszentmihalyi, M. (2005). Przepływ. Moderator.

Drury, N. (1995). Psychologia transpersonalna. Poznań: Zysk i S-ka.

Goldstein, J. (1993). Insight meditation: the practice of freedom. Boston, MA: Shambhala Press.

Gross, J. J. (1998). Review of General Psychology, 2, 271–299.

Gross, J. J., John, O. P. (2003). Individual differences in two emotion regulation processes: Implications for affect, relationships, and well-being. Journal of Personality and Social Psychology. Vol 85(2); 348-362.

Heise, D. (1979). Understanding events: Affect nad the construction of social action. New York: Cambridge niversity Press.

Holt, E., Sobolewski, A., Wróbel, A. (2010). Wpływ medytacji na aktywność mózgu przy przetwarzaniu emocji.

Kalisch, R., Wiech, K., Critchley, H. D., Seymour, B., O’Doherty, J. P., Oakley, D. A., Allen, P., & Dolan, R. J. (2005) Anxiety reduction through detachment: subjective, physiological, and neural effects. Journal of Cognitive Neuroscience, 17, 874–883.

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation. New York, Oxford University Press.

Linehan, M. M. (1993). Cognitive behavioral therapy of borderline personality disorder. New York: Guilford Press.

Murphy, M., Donovan, S. (1997). The physical and psychological effects of meditation (2^nd ed.). Petaluma, CA: Institute of Noetic Sciences.

Nārada, W. M. 1998. The Buddha and his teachings. Taiwan: Singapore Buddhist Meditation Centre.

Neisser, U. (1967). Cognitive psychology. New York: Appleton-Century-Crofts.

Nielsen, L., Kaszniak, A. W. (2006). Awareness of subtle emotional feelings: A comparison of long-term meditators and non- meditators. Emotion, 6, 392-405.

Rahula, W. (2002). What the Buddha taught. The Corporate Body of the Buddha Educational Foundation. Taiwan.

Segal, Z. V., Williams, J. M. G., Teasdale, J.D. (2002). Mindfulness-based cognitive therapy for depression. New York: Guilford Press.

Segal, S. R. (2003). Encountering Buddhism. Western psychology and buddhist teachings. USA: State University of New York Press, Albany

Shapiro, S., Schwartz, G., & Bonner, G. (1998). Effects of mindfulnessbased stress reduction on medical and premedical students. Journal of Behavioral Medicine, 21, 581–599.

Teasdale, J., D. (2004). Relacja miedzy poznaniem i emocjami: umysł –w-gotowości w zaburzeniach nastroju. W: D.M. Clark, C.G. Fairburn (red.) Terapia poznawczo-behawioralna. Badania naukowe i praktyka kliniczna. Gdynia, Alliance Press.

Walsh, R. (2005). Can synesthesia be cultivated? Journal of Consciousness Studies, 12, 5–17.

Walsh, R., Shapiro, S. L. (2006). The meeting of meditative disciplines and western psychology: A mutually enriching dialogue. American Psychologist. Vol 61(3), 227-239.

Zdankiewicz-Ścigała, E., Maruszewski, T. (2004). W: Strelau, J. Psychologia, podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk; t.2 (395-425)